Tộc họ Dương với quá trình khẩn hoang ở An Giang

Vĩnh Thông

12/01/2019

1. Dẫn nhập

Trong quá trình khai khẩn vùng đất An Giang xưa, nhiều tộc họ vốn là lưu dân miền Trung di cư vào Nam đã đóng góp những công lao to lớn vào quá trình đó. Có những tộc họ đã để lại tên tuổi gắn liền với một địa phương cụ thể, chẳng hạn như họ Lê Công với làng Châu Phú, nay là trung tâm thành phố Châu Đốc. Ở bài viết nầy, chúng tôi xin đóng góp thêm một số tư liệu liên quan đến quá trình tộc họ Dương đến khai phá những cù lao trên vùng đất An Giang.

Dòng họ Dương vốn có nguồn gốc từ miền Trung, vào năm Mậu Tý 1768, một số người trong tộc họ đã di cư vào Nam tìm đất mới lập nghiệp. Sau khi đến được đồng bằng sông Cửu Long, họ lần lượt tìm đến Mỹ Tho đại phố (Tiền Giang), dinh Long Hồ (Vĩnh Long), miệt Cần Lố (Đồng Tháp), sau đó đến rạch Tà Mòn ở cù lao Giêng. Bắt đầu từ đây, họ chia thành nhiều nhánh đi khẩn hoang một số địa điểm khác, các nơi nầy đều nằm trên địa bàn tỉnh An Giang ngày nay. Ở đâu, những người họ Dương cũng ra sức khai phá, mộ dân lập ấp, biến những vùng đất hoang vu trở thành thôn xóm trù phú.

2. Họ Dương xã Mỹ Hiệp

Cù lao Giêng dài khoảng 12 km nằm trên sông Tiền, còn có nhiều tên gọi khác như cù lao Đầu Nước, Dinh, Riêng, Ven… Sử triều Nguyễn ghi tên cù lao là Doanh Châu (châu: cù lao), bắt nguồn từ doanh trại đóng quân tại đây dưới thời chúa Nguyễn, song người miền Nam không đọc “doanh” mà đọc là “dinh”. Bên cạnh đó, tên cù lao nầy trong tiếng Khmer là Teng. Như vậy tên cù lao Giêng có thể do nói trại từ cù lao Dinh hoặc nói trại từ cù lao Teng.

Năm 1757, vùng đất Tầm Phong Long được vua Chân Lạp là Nặc Tôn dâng tặng cho Võ Vương Nguyễn Phước Khoát để đền ơn, tướng Nguyễn Cư Trinh lập ba đạo binh trấn thủ là Đông Khẩu đạo, Tân Châu đạo, Châu Đốc đạo. Trong đó Tân Châu đạo ban đầu được đặt ở cù lao Giêng, sau nầy mới dời lên làng Long Sơn (Tân Châu ngày nay). Cù lao Giêng là nơi được khai phá sớm vào khoảng đầu thế kỷ XVIII. Hiện nay trên cù lao có ba xã là Tấn Mỹ, Mỹ Hiệp, Bình Phước Xuân.

Nơi họ Dương tìm đến định cư ngày nay thuộc xã Mỹ Hiệp và người có công đầu trong việc khai khẩn nơi nầy là ông Dương Công Quận. Ông sinh năm Canh Thân 1740, dưới thời Võ Vương Nguyễn Phước Khoát ở Đàng Trong, tức năm Cảnh Hưng nguyên niên vào triều vua Lê Hiển Tông ở Đàng Ngoài. Sau khi dừng lại ở nhiều nơi ở miền Tây như Mỹ Tho, Long Hồ, Cần Lố… cuối cùng gia đình ông Dương Công Quận đến rạch Tà Mòn ở cù lao Giêng rồi định cư hẳn tại đây. Gia đình ông bắt tay vào việc khai phá, chiêu mộ dân cư đến canh tác và sinh sống, lập thành xóm ấp đông đúc. Ông cùng nhân dân lập ngôi đình làng để thờ phượng Thành hoàng bổn cảnh trên vùng đất mới.

Ông Dương Công Quận qua đời ngày mùng 4 tháng 10 năm Kỷ Mão 1819, tức năm Gia Long thứ 17. Phần mộ ông hiện nay nằm trong khuôn viên đất tộc họ Dương. Sau khi ông Dương Công Quận qua đời, con cháu sửa sang ngôi nhà ông từng sinh sống để trở thành nơi thờ tổ tiên chung của tộc họ, đặt tên chính thức là Dương Công phủ, còn gọi là Phủ thờ họ Dương hoặc Miếu Tiền hiền. Nơi đây đã được công nhận làDi tích lịch sử cấp tỉnh vào năm 2008, hiện tọa lạc tại ấp Đông, xã Mỹ Hiệp, huyện Chợ Mới, tỉnh An Giang. Hằng năm lễ giỗ ông Dương Công Quận diễn ra vào ngày 3 và 4 tháng 10 âm lịch.

Ngoài ra, nhân dân trong làng còn tôn ông Dương Công Quận làm Tiền hiền và thờ đình làng. Năm 1852, làng được vua Tự Đức ban sắc phong cho Thành hoàng bổn cảnh. Đến nay, họ Dương ở xã Mỹ Hiệp đã truyền được 12 đời.

3. Họ Dương xã Bình Thủy

Cù lao Năng Gù nằm trên sông Hậu, ngày nay là xã Bình Thủy, huyện Châu Phú, tỉnh An Giang. Các vị cao niên ở địa phương cho rằng Năng Gù bắt nguồn từ Long Cùnghĩa là cù hóa rồng. Cù là con vật cổ trong văn hóa dân gian, không có thật, người ta cho rằng vùng đất nào bỗng lở thành sông là có con cù ẩn bên dưới và nó đã “dậy” để hóa rồng. Một số ý kiến khác lại cho rằng Năng Gù nói trại từ Snèn Kô trong tiếng Khmer nghĩa là sừng bò.

Ông Tiền hiền thủy tổ của họ Dương xã Bình Thủy tên thật là Dương Văn Hóa, sinh năm Quý Mão 1723, dưới thời Võ Vương Nguyễn Phước Khoát ở Đàng Trong, tức năm Bảo Thái thứ tư vào triều vua Lê Dụ Tông ở Đàng Ngoài. Ông cùng đoàn người tộc họ Dương vào Nam lập nghiệp vào năm 1768. Sau khi đến cù lao Giêng, ông tách ra thành một nhánh riêng và tiếp tục tiến về phía Bắc rồi dừng chân ở cù lao Năng Gù năm 1783. Những lưu dân buổi ấy đã hiệp lực cùng nhau khai phá rừng hoang, cải tạo thành ruộng vườn, mở ra thôn ấp và quy tụ dân cư đến khai cơ lập nghiệp. Ông đặt tên thôn mới khai khẩn là Bình Lâm (thời thuộc Pháp đổi thành Bình Thủy đến nay). 

Sau khi vua Gia Long lên ngôi lập ra triều Nguyễn, quan Tổng trấn Vĩnh Thanh phê chuẩn cho thôn Bình Lâm và ông Dương Văn Hóa giữ chức Trùm tri thâu Bình Lâm thôn đến cuối đời. Ông mất ngày 22 tháng Giêng năm Mậu Dần 1818, tức năm Gia Long thứ 16, được tôn làm Tiền hiền và thờ ở bàn thờ Hội đồng trong đình thần Bình Thủy. Phủ thờ họ Dương xã Bình Thủy được xây dựng năm 1957 bên cạnh đình làng. Đến nay, họ Dương xã Bình Thủy đã truyền được 13 đời.

4. Họ Dương xã Vĩnh Lộc

Xã Vĩnh Lộc thuộc huyện An Phú, tỉnh An Giang. Người có công khai phá nơi đây là ông Dương Văn Thới - con trai út (thứ ba) của ông Dương Văn Hóa ở Bình Thủy. Ông Dương Văn Thới sinh năm 1748 dưới thời Võ Vương Nguyễn Phước Khoát ở Đàng Trong, tức năm Cảnh Hưng thứ tám vào triều vua Lê Hiển Tông ở Đàng Ngoài. Sau khi cùng cha đến cù lao Năng Gù, ông Dương Văn Thới lại tiếp tục lên đường tiến về phía Tây Bắc để tìm vùng đất mới, cuối cùng ông chọn lập nghiệp ở một vùng đất hoang hóa ven sông Hậu, gần biên giới Đại Việt - Chân Lạp, nay là xã Vĩnh Lộc.

Bằng ý chí và nghị lực của những người lưu dân trên vùng đất mới, gia đình ông Dương Văn Thới cùng những người nông dân đi khẩn hoang đã không ngại gian khó, đương đầu với bao thử thách khắc nghiệt. Những người đầu tiên đến vùng đất ấy đã ra sức khai phá rừng hoang, mở rộng ruộng vườn, chống chọi với thú dữ và giặc giã chốn biên thùy. Họ lập thành thôn ấp để cùng nhau định cư và làm ăn, cùng nhau giữ làng giữ nước, cùng vun bồi cho vùng đất mới ngày càng phát triển.

Ông Dương Văn Thới mất ngày 25 tháng Giêng năm Quý Tỵ 1833. Sau nầy con cháu họ Dương xã Vĩnh Lộc lập Dương tông từ phủ để thờ cúng. Đến nay họ Dương ở xã Vĩnh Lộc đã trải qua 12 đời.

5. Tóm kết

An Giang ngày nay là vùng đất trù phú, nhưng mấy thế kỷ trước đây lại là nơi vô cùng khắc nghiệt, khiến các lưu dân không xem là ưu tiên hàng đầu của họ trong quá trình tìm vùng đất mới, nên An Giang là một trong nơi được khai phá muộn ở Nam Bộ. Dẫu vậy, mọi người từ tứ xứ đến đây đã cùng nhau “chung lưng đấu cật” để khai thác và kiến thiết đất An Giang, trong đó có vai trò quan trọng của các tộc họ mà họ Dương là một điển hình. Với ba nhánh chính bắt nguồn từ một gốc để tỏa ra ba địa bàn khác nhau theo xu hướng tiến dần về phía Tây Bắc, những xóm ấp đầu tiên đã được hình thành dưới bàn tay của những người nông dân bình dị, để ngày nay trở thành ba xã cù lao Mỹ Hiệp, Bình Thủy, Vĩnh Lộc xanh tươi trù phú.

VĨNH THÔNG

 (Kỷ yếu Hội thảo khoa học: Lịch sử 320 năm cù lao Giêng hình thành
và phát triển, Hội Khoa học Lịch sử An Giang, tháng 12/2018)